کد مطلب:314375 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:201
متولیان حرم ابوالفضل العباس
از آغاز سده ی چهارم هجری، حاجبان و دربانانی بر مرقد امام حسین علیه السلام و مرقد ابوالفضل علیه السلام گماشته شدند تا حرمت این دو بارگاه را پاس بدارند و آن جا خدمت گزارند. معمولا «سادن» یا همان تولیت حرم، از بزرگان خاندان های علوی و گاه غیر علوی عراق بوده و در بیشتر اوقات یكی از عالمان عهده دار این سمت شده است.
تولیت از سمت های مهمی است كه از روزگار آل بویه تا روزگار صفویان جایگاه در خور توجهی داشته و در عصر صفویان به طور خاص از رشد و عظمت دو چندانی برخوردار شده است. از سده ی دهم هجری قمری به این سوی، برخی از خاندان های ساكن كربلا فرمان هایی از پادشاه صفوی دارند كه تولیت را به آنان واگذاشته است. در دوران سلطه ی امپراتوری عثمانی بر عراق، نام های برخی از متولیان و خدمتگزاران حرم امام حسین علیه السلام و حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام در دفتر ویژه ای در اوقاف ثبت شده و آنان به موجب همین فهرست، حقوقی ماهیانه دریافت می كردند. اكنون نیز چنین است و خاندان هایی كه تولیت را در اختیار دارند آن را برای فرزندان خود به ارث می گذارند. البته گاه تولیت از سادات است وی نقابت و پیشوایی علویان را نیز در اختیار می گیرد و در نتیجه حكمران كربلا می شود و گاه تنها تولیت را در اختیار دارد و نقابت علویان با كسی دیگر است. تنها در اواخر حكومت صفویه و اوایل دوران سلطه ی عثمانی بر عراق، متولیانی غیر از علوی تولیت را عهده دار شده اند.
معمولا تولیت حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام جزو وظایف متولیان حرم امام حسین علیه السلام بوده و آنان با برعهده داشتن این مسؤولیت، فردی شایسته را در خصوص اداره ی حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام به نیابت می گماشته اند. [1] .
اینك فهرستی از متولیان حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام را فرا روی دارید كه بر پایه ی اسناد و مدارك كهن فراهم شده است:
[ صفحه 287]
1. محمد بن نعمةالله؛ چونان كه از مهر وی بر وقفنامه ی «فدان الساده» پیداست در سال 1025 حرمدار بوده است.
2. شیخ حمزه؛ از خاندان سلالمه، عالمی فاضل كه در فاصله ی سال های 1091 تا 1106 هـ. ق عهده دار حرم بود و یادداشت های ارزشمندی نیز درباره ی تاریخ كربلا از خود بر جای گذاشت. فرزندی از او نمانده است.
3. شیخ محمد شریف؛ چنان كه از مهر وی بر اوراق معلمچی به دست می آید [2] ، وی به سال 1161 هـ.ق متولی حرم بوده است.
4. شیخ احمد خازن؛ به سال 1187 هـ. ق تولیت حرم را بر عهده داشته و گردآورنده ی دیوان سید نصرالله حائری، او را «ادیب فرهیخته ی ستوده» خوانده است.
5. شیخ علی عبدالرسول؛ از سال 1188 تا 1222 هـ. ق عهده دار این سمت بوده است. [3] .
6. عبدالجلیل طعمه؛ در سال 1224 هـ. ق تولیت حرم را بر عهده داشته است. [4] .
7. سید محمد علی بن درویش بن محمد بن حسین آل ثابت؛ در سال 1225 تا 1229 هـ. ق عهده دار این سمت بوده است.
8. سید ثابت بن درویش بن محمد بن حسین آل ثابت؛ در سال 1232 هـ. ق عهده دار حرم شده و در سال 1238 هـ. ق و زمانی پس از آن نیز در همین سمت بوده است.
9. سید حسین بن حسن بن محمد علی بن موسی، جد بزرگ آل وهاب؛ در
[ صفحه 288]
چهارم شوال 1240 هـ. ق و در پی بركناری سید ثابت متولی پیشین حرم، این سمت را بر عهده گرفته است.
10. سید وهاب بن محمد علی بن عباس آل طعمه؛ در آغاز متولی حرم امام حسین علیه السلام بود و پس از آن در سال 1243 هـ. ق تولیت حرم ابوالفضل علیه السلام را بر عهده گرفت.
11. سید محمد بن جعفر بن مصطفی بن احمد آل طعمه؛ به سال 1250 هـ. ق تولیت حرم بوده است.
12. سید حسین بن حسن بن محمد علی بن موسی وهاب؛ در پی عزل سید محمد بن جعفر متولی پیشین به موجب فرمان مورخ 25 جمادی الاولی سال 1254 هـ. ق تولیت حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام به او سپرده شد و در سال 1256 هـ. ق از این سمت بركنار گردید. در فاصله ی سالهای 1256 تا 1259 هـ. ق دفتر سید محمد جعفر، متولی اسبق، عهده دار تولیت حرم بود و پس از این تاریخ مجددا خود او به تولیت حرم رسید و تا سال 1265 هـ.ق در این سمت ماند.
13. سید سعید بن سلطان بن ثابت بن درویش آل ثابت؛ به سال 1265 هـ. ق دو دوره ی زمانی جدای از هم، عهده دار سمت تولیت شده و در این مدت به انجام كارهای بزرگی توفیق یافته است؛ از جمله این كه با دربار عثمانی وارد گفت و گو شد و از آنان خواست افراد خاندان های متولی حرم امام حسین علیه السلام و حضرت ابوالفضل علیه السلام را از پرداخت حق دفن در حرم معاف بدارد و به آنان حقوقی هم بدهد. دربار عثمانی این درخواست را پذیرفت و برای حرم امام حسین علیه السلام و حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام هر كدام 15 خدمتگزار گماشت تا ماهانه از صندوق اداره ی اوقاف حقوق دریافت كنند.
14. سید حسین معروف معروف به نائب التولیه، فرزند سید سعید بن سلطان آل ثابت؛ چون در هنگام به ارث بردن سمت تولیت خردسال بود، به نیابت از او سید حسین بن سید محمد علی آل ضیاء الدین عهده دار امور حرم شد، تا آن كه ناصرالدین شاه در سفر خود به كربلا، سید حسین نایب التولیه را عزل كرد و رسما این سمت را به سید حسین
[ صفحه 289]
آل ضیاء الدین سپرد. در پی این اقدام، سید حسین آل ثابت ناگزیر به استانبول رفت تا به كمك حكومت عثمانی سمت خود را بازپس گیرد. اما در این كار توفیقی نیافت و در نتیجه راهی ایران شد و در آن جا به تلاش هایی دست زد. شاه ایران در نتیجه ی این تلاش ها، تولیت حرم امام رضا علیه السلام را به او سپرد.
15. سید حسین بن محمد علی بن مصطفی بن محمد بن شرف الدین ضیاء الدین یحیی بن طعمه (طعمه ی اول)؛ به سال 1282 هـ.ق عهده دار تولیت شد و تا پایان زندگی؛ یعنی سال 1288 هـ. ق در این سمت باقی ماند.
16. سید مصطفی بن سید حسین بن محمد علی ضیاءالدین؛ پس از درگذشت پدرش سید حسین متولی پیشگفته، این سمت را در اختیار گرفت و تا سال 1297 هـ. ق آن را عهده دار بود.
17. سید محمد مهدی بن محمد كاظم بن حسین بن درویش بن احمد آل طعمه؛ پس از درگذشت تولیت پیشین در سال 1297 هـ. ق بدین سمت گماشته و به سال 1298 یعنی سال بعد بركنار شد. او كه خطیبی فاضل بود و به سال 1334 هـ. ق درگذشت، نیكوكاری های فراوانی داشت. از آن جمله اقدامی است كه روزنامه ی الزورای بغداد آن را چنین گزارش می كند:
«سید محمد مهدی آل طعمه كلیددار حرم حضرت ابوالفضل مبلغ 125000 قرش كمك به ساخت كتابخانه ی رشدی در بغداد كمك كرد». [5] .
18. سید مرتضی بن مصطفی بن حسین آل ضیاءالدین؛ چون در هنگام به ارث رسیدن تولیت به وی، هنوز خردسال بود، او سید محمد مهدی تولیت پیشگفته ی در ردیف 17، این سمت را در اختیار گرفت تا هنگامی كه نزد حكومت بغداد از او بدگویی كردند. هنگامی كه حكمران بغداد به زیارت كربلا آمد، از نزدیك اطمینان یافت. سید مرتضی توانائی اداره ی حرم را داراست. از همین روی، به سال 1298 هـ. ق دربار عثمانی فرمان تولیت او را صادر كرد. از این زمان تا هنگام رسیدن سید مرتضی به سن
[ صفحه 290]
بلوغ، عمویش سید عباس سید حسین آل ضیاء الدین به نیابت از او امور حرم را عهده دار بود. در روز پنج شنبه 18 ربیع الأول سال 1357 هـ. ق (17 ماه مه 1938 م) درگذشت.
از اقدامات شایسته ی او می توان از طرح آبرسانی كربلا یاد كرد. [6] .
19. سید محمد حسین بن سید مرتضی آل ضیاءالدین؛ پس از درگذشت پدرش به سال 1357 هـ. ق تولیت حرم را در اختیار گرفت. او كه از شخصیت های برجسته و فرهیخته و دارای صفات برجسته ای بود، اقدامات و مواضع شایسته ای داشت كه از آن جمله است: اهدای هدیه ی تشكر ارزشمندی به عباس محمود عقاد به مناسبت تألیف كتاب ابوالشهداء، برقراری صلح میان مردم كاظمین و نجف در شب عاشورای 1964 م، بازداشتن پلیس از ورود به حرم حضرت ابوالفضل علیه السلام در خلال قیام مردمی در اكتبر 1952 م. او در 16 ربیع الثانی سال 1372 هـ. ق برابر با سال 1953 م. درگذشت و در چهلم درگذشتش مجلس بی همانندی ترتیب دادند و شاعران و ادیبان او را رثا گفتند.
20. سید بدرالدین بن سید محمد حسن آل ضیاء الدین؛ در سال 1372 هـ.ق عهده دار تولیت و به سال 1385 هـ. ق از این سمت بركنار شد و در روز پنج شنبه 4 شوال 1406 هـ. ق درگذشت.
پس از بركناری اش در سال 1385 هـ. ق، سید حسن سید صافی آل ضیاء الدین به جای وی اداره ی حرم را در دست گرفت.
21. سید محمد حسین بن مهدی آل ضیاءالدین؛ از سال 1402 تا 1411 هـ. ق عهده دار تولیت بود. این كار را با درست اندیشی و تدبیر به انجام رساند. [7] .
[ صفحه 296]
تولیت از سمت های مهمی است كه از روزگار آل بویه تا روزگار صفویان جایگاه در خور توجهی داشته و در عصر صفویان به طور خاص از رشد و عظمت دو چندانی برخوردار شده است. از سده ی دهم هجری قمری به این سوی، برخی از خاندان های ساكن كربلا فرمان هایی از پادشاه صفوی دارند كه تولیت را به آنان واگذاشته است. در دوران سلطه ی امپراتوری عثمانی بر عراق، نام های برخی از متولیان و خدمتگزاران حرم امام حسین علیه السلام و حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام در دفتر ویژه ای در اوقاف ثبت شده و آنان به موجب همین فهرست، حقوقی ماهیانه دریافت می كردند. اكنون نیز چنین است و خاندان هایی كه تولیت را در اختیار دارند آن را برای فرزندان خود به ارث می گذارند. البته گاه تولیت از سادات است وی نقابت و پیشوایی علویان را نیز در اختیار می گیرد و در نتیجه حكمران كربلا می شود و گاه تنها تولیت را در اختیار دارد و نقابت علویان با كسی دیگر است. تنها در اواخر حكومت صفویه و اوایل دوران سلطه ی عثمانی بر عراق، متولیانی غیر از علوی تولیت را عهده دار شده اند.
معمولا تولیت حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام جزو وظایف متولیان حرم امام حسین علیه السلام بوده و آنان با برعهده داشتن این مسؤولیت، فردی شایسته را در خصوص اداره ی حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام به نیابت می گماشته اند. [1] .
اینك فهرستی از متولیان حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام را فرا روی دارید كه بر پایه ی اسناد و مدارك كهن فراهم شده است:
[ صفحه 287]
1. محمد بن نعمةالله؛ چونان كه از مهر وی بر وقفنامه ی «فدان الساده» پیداست در سال 1025 حرمدار بوده است.
2. شیخ حمزه؛ از خاندان سلالمه، عالمی فاضل كه در فاصله ی سال های 1091 تا 1106 هـ. ق عهده دار حرم بود و یادداشت های ارزشمندی نیز درباره ی تاریخ كربلا از خود بر جای گذاشت. فرزندی از او نمانده است.
3. شیخ محمد شریف؛ چنان كه از مهر وی بر اوراق معلمچی به دست می آید [2] ، وی به سال 1161 هـ.ق متولی حرم بوده است.
4. شیخ احمد خازن؛ به سال 1187 هـ. ق تولیت حرم را بر عهده داشته و گردآورنده ی دیوان سید نصرالله حائری، او را «ادیب فرهیخته ی ستوده» خوانده است.
5. شیخ علی عبدالرسول؛ از سال 1188 تا 1222 هـ. ق عهده دار این سمت بوده است. [3] .
6. عبدالجلیل طعمه؛ در سال 1224 هـ. ق تولیت حرم را بر عهده داشته است. [4] .
7. سید محمد علی بن درویش بن محمد بن حسین آل ثابت؛ در سال 1225 تا 1229 هـ. ق عهده دار این سمت بوده است.
8. سید ثابت بن درویش بن محمد بن حسین آل ثابت؛ در سال 1232 هـ. ق عهده دار حرم شده و در سال 1238 هـ. ق و زمانی پس از آن نیز در همین سمت بوده است.
9. سید حسین بن حسن بن محمد علی بن موسی، جد بزرگ آل وهاب؛ در
[ صفحه 288]
چهارم شوال 1240 هـ. ق و در پی بركناری سید ثابت متولی پیشین حرم، این سمت را بر عهده گرفته است.
10. سید وهاب بن محمد علی بن عباس آل طعمه؛ در آغاز متولی حرم امام حسین علیه السلام بود و پس از آن در سال 1243 هـ. ق تولیت حرم ابوالفضل علیه السلام را بر عهده گرفت.
11. سید محمد بن جعفر بن مصطفی بن احمد آل طعمه؛ به سال 1250 هـ. ق تولیت حرم بوده است.
12. سید حسین بن حسن بن محمد علی بن موسی وهاب؛ در پی عزل سید محمد بن جعفر متولی پیشین به موجب فرمان مورخ 25 جمادی الاولی سال 1254 هـ. ق تولیت حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام به او سپرده شد و در سال 1256 هـ. ق از این سمت بركنار گردید. در فاصله ی سالهای 1256 تا 1259 هـ. ق دفتر سید محمد جعفر، متولی اسبق، عهده دار تولیت حرم بود و پس از این تاریخ مجددا خود او به تولیت حرم رسید و تا سال 1265 هـ.ق در این سمت ماند.
13. سید سعید بن سلطان بن ثابت بن درویش آل ثابت؛ به سال 1265 هـ. ق دو دوره ی زمانی جدای از هم، عهده دار سمت تولیت شده و در این مدت به انجام كارهای بزرگی توفیق یافته است؛ از جمله این كه با دربار عثمانی وارد گفت و گو شد و از آنان خواست افراد خاندان های متولی حرم امام حسین علیه السلام و حضرت ابوالفضل علیه السلام را از پرداخت حق دفن در حرم معاف بدارد و به آنان حقوقی هم بدهد. دربار عثمانی این درخواست را پذیرفت و برای حرم امام حسین علیه السلام و حرم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام هر كدام 15 خدمتگزار گماشت تا ماهانه از صندوق اداره ی اوقاف حقوق دریافت كنند.
14. سید حسین معروف معروف به نائب التولیه، فرزند سید سعید بن سلطان آل ثابت؛ چون در هنگام به ارث بردن سمت تولیت خردسال بود، به نیابت از او سید حسین بن سید محمد علی آل ضیاء الدین عهده دار امور حرم شد، تا آن كه ناصرالدین شاه در سفر خود به كربلا، سید حسین نایب التولیه را عزل كرد و رسما این سمت را به سید حسین
[ صفحه 289]
آل ضیاء الدین سپرد. در پی این اقدام، سید حسین آل ثابت ناگزیر به استانبول رفت تا به كمك حكومت عثمانی سمت خود را بازپس گیرد. اما در این كار توفیقی نیافت و در نتیجه راهی ایران شد و در آن جا به تلاش هایی دست زد. شاه ایران در نتیجه ی این تلاش ها، تولیت حرم امام رضا علیه السلام را به او سپرد.
15. سید حسین بن محمد علی بن مصطفی بن محمد بن شرف الدین ضیاء الدین یحیی بن طعمه (طعمه ی اول)؛ به سال 1282 هـ.ق عهده دار تولیت شد و تا پایان زندگی؛ یعنی سال 1288 هـ. ق در این سمت باقی ماند.
16. سید مصطفی بن سید حسین بن محمد علی ضیاءالدین؛ پس از درگذشت پدرش سید حسین متولی پیشگفته، این سمت را در اختیار گرفت و تا سال 1297 هـ. ق آن را عهده دار بود.
17. سید محمد مهدی بن محمد كاظم بن حسین بن درویش بن احمد آل طعمه؛ پس از درگذشت تولیت پیشین در سال 1297 هـ. ق بدین سمت گماشته و به سال 1298 یعنی سال بعد بركنار شد. او كه خطیبی فاضل بود و به سال 1334 هـ. ق درگذشت، نیكوكاری های فراوانی داشت. از آن جمله اقدامی است كه روزنامه ی الزورای بغداد آن را چنین گزارش می كند:
«سید محمد مهدی آل طعمه كلیددار حرم حضرت ابوالفضل مبلغ 125000 قرش كمك به ساخت كتابخانه ی رشدی در بغداد كمك كرد». [5] .
18. سید مرتضی بن مصطفی بن حسین آل ضیاءالدین؛ چون در هنگام به ارث رسیدن تولیت به وی، هنوز خردسال بود، او سید محمد مهدی تولیت پیشگفته ی در ردیف 17، این سمت را در اختیار گرفت تا هنگامی كه نزد حكومت بغداد از او بدگویی كردند. هنگامی كه حكمران بغداد به زیارت كربلا آمد، از نزدیك اطمینان یافت. سید مرتضی توانائی اداره ی حرم را داراست. از همین روی، به سال 1298 هـ. ق دربار عثمانی فرمان تولیت او را صادر كرد. از این زمان تا هنگام رسیدن سید مرتضی به سن
[ صفحه 290]
بلوغ، عمویش سید عباس سید حسین آل ضیاء الدین به نیابت از او امور حرم را عهده دار بود. در روز پنج شنبه 18 ربیع الأول سال 1357 هـ. ق (17 ماه مه 1938 م) درگذشت.
از اقدامات شایسته ی او می توان از طرح آبرسانی كربلا یاد كرد. [6] .
19. سید محمد حسین بن سید مرتضی آل ضیاءالدین؛ پس از درگذشت پدرش به سال 1357 هـ. ق تولیت حرم را در اختیار گرفت. او كه از شخصیت های برجسته و فرهیخته و دارای صفات برجسته ای بود، اقدامات و مواضع شایسته ای داشت كه از آن جمله است: اهدای هدیه ی تشكر ارزشمندی به عباس محمود عقاد به مناسبت تألیف كتاب ابوالشهداء، برقراری صلح میان مردم كاظمین و نجف در شب عاشورای 1964 م، بازداشتن پلیس از ورود به حرم حضرت ابوالفضل علیه السلام در خلال قیام مردمی در اكتبر 1952 م. او در 16 ربیع الثانی سال 1372 هـ. ق برابر با سال 1953 م. درگذشت و در چهلم درگذشتش مجلس بی همانندی ترتیب دادند و شاعران و ادیبان او را رثا گفتند.
20. سید بدرالدین بن سید محمد حسن آل ضیاء الدین؛ در سال 1372 هـ.ق عهده دار تولیت و به سال 1385 هـ. ق از این سمت بركنار شد و در روز پنج شنبه 4 شوال 1406 هـ. ق درگذشت.
پس از بركناری اش در سال 1385 هـ. ق، سید حسن سید صافی آل ضیاء الدین به جای وی اداره ی حرم را در دست گرفت.
21. سید محمد حسین بن مهدی آل ضیاءالدین؛ از سال 1402 تا 1411 هـ. ق عهده دار تولیت بود. این كار را با درست اندیشی و تدبیر به انجام رساند. [7] .
[ صفحه 296]
[1] قمر بني هاشم، ص 114.
[2] متن آن مهر چنين است: «الشيخ محمد شريف كليددار العباس، 1161 هـ».
[3] نگارنده مهر او را بر سند فروش باغچه و خانه ي مقابل حمام مالح ديده، تاريخ تحرير اين سند 1212 هـ. ق است و مهر «شيخ علي جلبي كليددار امام عباس» بر آن به چشم مي خورد.
[4] نگارنده مهر او را بر وصيت نامه ي سيد حسين نقيب اشراف (سر سلسله ي سادات)ديده است. تاريخ تحرير اين وصيت 15 ذي القعده 1247 هـ.ق و متن مهر چنين است: «عبدالجليل كليدار العباس السابق».
[5] مدينةالحسين، ج 1، ص 86.
[6] همان، ج 4، ص 201 و 202.
[7] شايان ذكر است اين فصل از كتاب را يعني رواق ها، درها و گنجينه ي حرم صحن و درهاي آن و توصيف عمومي مرقد مطهر حضرت قمر بني هاشم ابوالفضل العباس عليه السلام را از كتاب شريف (كربلا و حرم هاي مطهر) تأليف (سلمان هادي آل طعمه) به نام تاريخ مراقد الحسين و العباس عليهماالسلام ترجمه از حامي و مروج مكتب اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام جناب آقاي حسين صابري استفاده شده است.